HISTORYCZNA ROŚLINNOŚĆ CMENTARZY I TERENÓW PRZYKOŚCIELNYCH

„Każdy cmentarz jest jakby ogrodem, takie w nim mnóstwo drzew, krzewów i kwiatów.
To starannie rozjaśnia mieszkanie śmierci, przystęp daje nadziei”.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa 

                                                                     

Rośliny i przedmioty sztuki od zawsze towarzyszyły zmarłym. Gdy prawie 80 lat temu na terenie królewskiej metropolii w Tebach odkryto grób faraona Tutenchamona, oprócz przedmiotów stanowiących podstawowe wyposażenie grobu znaleziono zasuszony bukiet polnych kwiatów złożony w sarkofagu władcy. W kulturach Słowiańskich roślinność nagrobna podlegała bezwzględnej ochronie. Wierzono, że po pochowaniu ciała dusza zmarłego przechodzi w rośliny wyrosłe na grobie bądź rosnące niedaleko drzewo. Doprowadziły to do zakazu jakichkolwiek zmian w naturalnej florze cmentarnej. Rosnących na grobie kwiatów nie wolno było nie tylko zrywać, ale nawet wąchać. Wiązało się to z wierzeniami, że wszystko, co wyrosło na grobie należało do zmarłego, i że roślinność ta pozostawała w związku ze zmarłym, mogła też tak jak i on (np. szkodliwie) oddziaływać na otoczenie. W średniowieczu istniał zakaz chowania na poświęconych cmentarzach zmarłych, których stracono na szubienicy lub byli ekskomunikowani, zdarzały się więc przypadki, iż trumny z ciałami owych nieszczęśników umieszczano na drzewach.

W czasach reformacji Niemcy, uniezależnieni od władzy Kościoła katolickiego, przestali respektować istniejący wtedy zakaz upiększania grobów roślinnością.
Na cmentarzach pojawiły się różne rośliny, które pełniły ważną rolę symboliczną. Wśród nich sadzono drzewa owocowe i krzewy, przypominające o przemijaniu.

Cmentarz romantyczny przypisywał roślinom różnorakie znaczenia symboliczne. Na grobach najczęściej sadzono róże, lilie, bratki i nieśmiertelniki. Z drzew wybierano lipę, jodłę, świerk, cyprys oraz śliwę. Na grobach często też sadzono powój, barwinek i bluszcz.

Wymagania reguły zakonnej określały w klasztorze formę i miejsce cmentarza, który miał układ regularny wyznaczony symetrycznie rozmieszczonymi mogiłami, między którymi sadzono drzewa głównie owocowe, a całość założenia przybierała formę cmentarza –sadu.

Pod koniec XIX wieku Kościół, który wcześniej zabraniał dekorowania grobów roślinami, zaczął apelować o obsadzanie grobów kwiatami i drzewami ze względów bardzo praktycznych – ich zadaniem było oczyszczać powietrze. Sadzenie na grobach różnych roślin miało u pogan zgoła inne podłoże i znaczenie. Chodziło tu o „umilenie” zmarłemu pobytu w grobie, poprzez otoczenie go roślinami, które zmarły za życia lubił. W przypadku roślin kolczastych chodziło też o odpędzenie złych duchów mogących zakłócić odpoczynek zmarłego.

Trawnikowy typ cmentarzy z zupełnie płaskimi mogiłami przetrwał do dziś
w kulturze anglosaskiej i przyjął się w Stanach Zjednoczonych. Tam trawnik odgrywa zasadniczą rolę. Poszczególne groby, prawie identyczne i często bardzo skromne wyglądają niezwykle estetycznie. Najczęściej są to proste płyty nagrobne umieszczone na poziomie gruntu. Jest to wielki cmentarny trawnik tzw. „lawn cemetery”.

Cmentarze to nieodłączna część aglomeracji miejskiej spełniającej wiele funkcji, w tym także terenów zieleni otwartej. Cmentarze włączono w ciągi pieszych wędrówek stanowiących oazy zieleni. Różnej szerokości aleje i drogi okolone są przez drzewa. Dominują tu gatunki i odmiany o regularnych pokrojach stożkowato-owalnych, kolumnowych czy kulistych. Na skrzyżowaniach alei i dróg sadzi się drzewa wyróżniające się pokrojem lub barwą liści. Dużą wagę przywiązuje się do zagospodarowania terenu wokół kaplic oraz miejsc przechowywania i kremacji zwłok. Są one zwykle oddalone od kwater i otoczone szczególnie bujną roślinnością.

W Polsce ukształtował się odmienny typ cmentarza, pełen kamiennych
i betonowych grobowców, kaplic i rzeźb, oddzielonych od siebie utwardzonymi drogami i przejściami.