HISTORIA SZTUKI OGRODOWEJ - OŚWIECENIE

Rozpoczęła się rewolucja przemysłowa, powstało dużo zakładów przemysłowych, produkcja w dużym stopniu była zmechanizowana. Motywy dekoracyjne w architekturze były bardziej stonowane  i skromniejsze (przykł. Łuk Triumfalny w Paryżu, Teatr Wielki w Warszawie, Pałac na Wodzie w Łazienkach). W Polsce wytworzył się nowy typ niewielkiego podmiejskiego domu zwany dworkiem.

Nastąpiła duża zmiana  w postrzeganiu natury, krajobrazu a więc i w sztuce ogrodowej. Wyraźnie widać udział sztuki antycznej i dalekowschodniej. Regularna, geometryczna przestrzeń zamieniona została na układy oparte na pięknie natury. Strzyżone ściany szpalerów, wnętrza ogrodowe zostały zastąpione przez swobodne grupy drzew, klomby, i pojedyncze drzewa. . Do ogrodu włączono naturalne stawy, podkreślono ukształtowanie terenu. Drogi prowadzono po liniach krzywych, łącząc przy ich pomocy poszczególne części ogrodu. Ogród przeznaczony był dla jednostki – ułatwiał kontakt z naturą, naśladował jej piękno, służył kontemplacji i zadumie. Pierwsze takie ogrody pojawiły się w Anglii stąd nazwa ogrody angielskie.  Inne określenie na ten typ ogrodu to ogrody krajobrazowe.

W sztuce ogrodowej można wyróżnić 2 nurty:

► nurt sentymentalny – kompozycja była całkowicie swobodna, naśladowała naturę. Drogi były kręte, 
prowadziły wśród naturalnej roślinności. Dekoracje stanowił sztafaż  -  sceny  rodzajowe z rzeźb ludzi i zwierząt, elementy nawiązujące do tradycji antycznej, średniowiecznej, chińskiej i islamskiej. Różnorodność stylów architektonicznych ciągle jeszcze sprawiała, że ogród był wyobcowany z   krajobrazu (przykł. Arkadia i Puławy)

►  nurt neoklasyczny – kompozycyjni i widokowo ogród powiązany był z otaczającym krajobrazem. Zarysy linii brzegowej zbiorników i cieków wodnych powiązane były z rzeźbą  terenu; prawie nie wprowadzano egzotycznych roślin, było mało  budowli  ogrodowych.

Za najlepszego twórcę ogrodów krajobrazowych uznaje się Williama Kenta Elementy przestrzenne ogrodów krajobrazowych to: ogród sielankowy, zoologiczny i zdrojowy, ferma ozdobna, planty, aha, klomb, lapidarium i obwodnica.

Obwodnica – droga spacerowo-widokowa prowadzona po obrzeżach założenia, wytyczana miękkimi liniami.

Lapidarium – miejsce w ogrodzie gdzie gromadzono fragmenty rzeźb, posągów lub budynków pochodzących z dawnych epok.

Aha – zamaskowana granica ogrodu, kształtowana najczęściej w postaci suchego rowu o stromych skarpach porośniętych roślinami. Funkcję ukrytej granicy ogrodu mogły też pełnić inne elementy jak skały, zbiorniki wodne, wzniesienia. Zastosowanie aha pozwala na optyczne powiązanie ogrodu z krajobrazem.

Ermitaż – pawilon ogrodowy lub parkowy, świątynia dumania, umieszczany na uboczu. Czasami umieszczano tam zbiory i kolekcje osobliwości.

Planty – tereny zieleni miejskiej w postaci parku lub zieleńca, zakładane na miejscu likwidowanych fortyfikacji, fos, koryta rzecznego.

Pod koniec VIII pojawił się kolejny nurt zwany ogrodem romantycznym – miał oddziaływać na uczucia i nastroje zwiedzających. Efekt malowniczości uzyskano wprowadzając ruiny i sceny ogrodowe (Puławy, Arkadia, ogrody w Łańcucie, Nieborów – Arkadia).

HISTORIA SZTUKI OGRODOWEJ - BAROK

BAROK

Główne cechy stylu barokowego to zmienność, optyczne powiększenie lub ograniczenie przestrzeni poprzez zastosowanie specjalnych efektów. W architekturze i zdobnictwie wnętrz widać wielki przepych, bogactwo. W sztuce ogrodowej wyróżnia się 2 kierunki planowania. Pierwszy był kontynuacją włoskiego ogrodu renesansowego a drugi oparty był na osi kompozycyjnej. Główną oś stanowił kanał lub aleja łączące ogród z krajobrazem. Wnętrza ogrodowe były uzupełnieniem wnętrz pałacu. Najsłynniejsze przykłady budownictwa barokowego to: Luwr, pałac w Wilanowie, pałac Krasińskich w Warszawie, Pałac Sanssouci koło Poczdamu, kościół Św. Kazimierza w Wilnie oraz Św. Piotra i Pawła w Krakowie.

Elementy przestrzenne ogrodów barokowych to: partery ogrodowe, salony ogrodowe, boskiety,  bindaże, belweder, kanały, wgłębniki, labirynty, teatry ogrodowe oraz pojemniki wersalskie.

Salon ogrodowy  to główne i najobszerniejsze miejsce w ogrodzie, przylegające do pałacu, pełniące funkcję letniego salonu. Zakładane na głównej osi kompozycyjnej na planie kwadratu lub półkola, otoczone strzyżonymi szpalerami, boskietami, ozdobione parterami kwiatowymi, rzeźbami i roślinami doniczkowymi.

Boskiet – system dróg ujętych w szpalery na planie gwiazdy, krzyża Św. Andrzeja lub gęsiej stópki. W środku mógł być gabinet, sala ogrodowa lub teatr.

Bindaż -  kryty chodnik ze sklepieniem uzyskanym z konarów drzew lub trejaży porośniętych roślinami.

Bankiet – dekoracyjny  pas żywopłotu o średniej wysokości, którego górna krawędź ma zmienną wysokość z ozdobnych elementów, łuków wklęsłych i wypukłych powtarzanych rytmicznie. Całość wzbogacona jest strzyżonymi drzewkami posadzonymi w charakterystycznych miejscach.

Najsłynniejsze przykłady to:

Wilanów – (polski Wersal) Tarasowy układ terenu oraz obecność zbiorników wodnych , odpowiadały wymogom kształtowania barokowych założeń ogrodowych, pozwalały bowiem na uzyskanie ciekawych perspektyw widokowych i powiązanie ogrodu z otaczającym krajobrazem. Od początku władania Wilanowem przez króla Jana III, ogrody przy rezydencji królewskiej, były otaczane szczególną troską przez ich właściciela, który osobiście doglądał rośliny, sadził drzewa, a potem rozkoszował się ich pięknem spędzając w ogrodzie długie godziny.

Wersal  - rozbudowany z rozmachem za Ludwika XIV, wraz z kompleksem ogrodowo-parkowym jest najwspanialszym dziełem francuskiego klasycyzmu i baroku. Twórcą założenia ogrodowo-parkowego był André Le Nôtre. Ogrody Wersalu zajmują ponad 100 hektarów. Obfitują w przemyślnie zaplanowane widoki, promenady i tarasy oraz "Canale Grande" we własnej "małej Wenecji". Środek elewacji ogrodowej stanowi „Sala zwierciadlana”. Są tu również liczne rzeźby przedstawiające główne rzeki Francji, grupy zwierząt, postacie z mitologi greckiej, fontanny. Cały ogród podzielony jest na Mały i Wielki Park. Obszar Małego Parku zajmują regularne kwatery. Podstawą kompozycji Wielkiego Parku stanowi układ alei rozchodzących się wachlarzowato z głównej osi założenia tuż za basenem Apolla.

Publiczne założenia ogrodowe – w tym okresie zaczęły powstawać publiczne ogrody dla mieszczan. Początkowo były to promenady  )system alei z pięknymi widokami na obrzeżach  miasta (np. Pola Elizejskie). Z klasztorami powiązany był nowy typ założenia ogrodowego zwany Kalwarią.      

Ogrody Chin

Miasta otoczone były murem , w centrum znajdował się pałac władcy również otoczony murem. Miasto zakładano na planie prostokąta i znajdowały się w nich miejsca przeznaczone do ceremonii religijnych. W sztuce ogrodowej obowiązkowe były trzy elementy: drogi, skały i woda w formie strumieni z zamaskowanym początkiem i końcem. Do ogrodu i kolejnych wnętrz wchodziło się przez bramę księżycową tzw. paj lu. Pawilon ogrodowy  służył do odpoczynku, kontemplacji, podziwiania ogrodu a przede wszystkim do picia herbaty. Przed pawilonem znajdowało się kamienne korytko z wodą do mycia rąk. Charakterystyczny był też most o ostrym łuku zwany mostem lotosu. Drogi wąskie , żwirowe lub brukowane wiły się wśród skał. Każda roślina miała znaczenie symboliczne. Najważniejszą rośliną w ogrodzie był lotos – symbolizował dążenie do duchowej doskonałości. Nie było kwietników i trawników. Ogrody przy rezydencjach składały się z dwóch przeciwnych sobie części – oficjalnej – geometrycznej, znajdującej się przed pałacem. Część prywatna mieszcząca się za pałacem opierała się na 5 symbolicznych wzgórzach i miała charakter ogrodu krajobrazowego.

Specyficzną kompozycję miały zespoły sepukularne – czyli odpowiedniki naszych cmentarzy.  Miały one układ osiowy. Grobowiec był w kształcie długiego pagórka lub ściętej piramidy. Wejście do świątyni poprzedzał niewielki dziedziniec i droga duchów, po której obu stronach ustawiono rzeźby zwierząt i  wojowników.

HISTORIA SZTUKI OGRODOWEJ - RENESANS

Główną przyczyną rozwoju nowej epoki był rozłam w kościele i zmian myślenia opartego teraz na wszechstronnej wiedzy. Nastąpił rozkwit medycyny, nauk przyrodniczych, matematycznych, humanistycznych, geografii (odkrycie Ameryki), kartografii, nawigacji, handlu oraz sztuki (naśladownictwo natury). W malarstwie pojawiła się perspektywa i światłocień. Charakterystycznymi elementami budowli były pilastry (płaski filar przyścienny), tarasy, balkony, szerokie okna i loggia (przykłady: pałac Patti  i bazylika we Florencji, bazylika Św. Piotra w Rzymie, sukiennice
w Krakowie, kaplica Zygmunta na Wawelu).

Miasto rozwijało się z wykorzystaniem średniowiecznych planów.  Do regularnych kompozycji prowadzono ulice, które tworzyły układ promienisty. W zakładanych wówczas ogrodach pojawiały się różne typy roślinności (drzewa i krzewy oraz kwitnące we wszystkich porach roku byliny) uzupełnianej elementami małej architektury, urządzeniami wodnymi i rzeźbą. Roślinność grupowano w regularnych, zgeometryzowanych kwaterach, obrzeżonych np. strzyżonym bukszpanem, komponowanych w ściśle symetrycznym układzie, często powiązanym z osią rezydencji. Parterom ogrodu towarzyszyły niekiedy zwierzyńce, labirynty, zielniki i ogródki warzywne; na ich obrzeżach sytuowano zwykle pomarańczarnie, figarnie czy oranżerie. W bardziej rozbudowanych ogrodach tarasowych pojawiały się również schody, mury oporowe z grotami, fontanny i kaskady.
Typ ogrodu włoskiego renesansowego pojawił się w Polsce w początkach XVI w. Do bardziej rozbudowanych założeń zaliczały się m.in. ogrody w Woli Justowskiej pod Krakowem, Niepołomicach, Zamościu czy Łobzowie.

Wprowadzono nowe elementy przestrzenne ogrodu: labirynt, galerie zwierząt, promenady leśne, giardino secreto i giardino de semplici oraz maszkarony. 

W zależności od ukształtowania terenu wyróżniano  2 rodzaje ogrodów:

►  ogród płaski tzw. kwaterowy

► ogród tarasowy

Ogrody kwaterowe – zakładane na płaskim terenie, cały ogród dzielono na kwatery jednakowej wielkości. Obsadzano je drzewami, żywopłotem i formowano obwódki w kształcie fantazyjnych wzorów tworząc tzw. partery kwiatowe.  W celu urozmaicenia budowano kopce widokowe na które prowadziła spiralna droga, na szczycie była altana widokowa.

Ogrody tarasowe – wprowadzono murki oporowe, balustrady, schody, groty i kaskady. Części ogrodu wyodrębnione tarasami łączyły się ze sobą. Kwatery sytuowano wzdłuż jednej osi kompozycyjnej lub promieniście w otoczeniu pałacu.

ROŚLINY – stosowano rośliny charakterystyczne dla danego kraju. Po raz pierwszy pojawiły się szpalery i ogrody botaniczne. (ogród botaniczny w Padwie, Oxfordzie).

Najsłynniejsze przykłady to:

Villandry (Francja) Interesujący jest park zamkowy wiernie odtworzony według XVI-wiecznych planów. Park leży na trzech tarasach, a symboliczne wzory i dekoracyjne formy łączą się z praktycznym wykorzystaniem (owoce, warzywa, zioła). W parku krzewy przycięto tak, by ich kształt symbolizował różne rodzaje miłości: tragiczną, ulotną, czułą i namiętną.

Villa d’ Este (Włochy) –  aleja Tysiąca Fontann.

HISTORIA SZTUKI OGRODOWEJ - ŚREDNIOWIECZE

Okres średniowiecza rozpoczął się po upadku Cesarstwa Rzymskiego i trwał do XV wieku. W wielu państwach zaczęto budować  warowne zamki, w których chronili się możnowładcy i rycerstwo.  Zamki takie często otoczone były fosą i sytuowane na wzgórzach. W życiu społecznym rosło znaczenie kościoła. Klasztory odegrały bardzo dużą rolę w tworzeniu kultury i nauki. Opactwa obok zamków były drugim miejscem gdzie toczyło się życie społeczno-kulturalne okresu średniowiecza.
W rozplanowaniu przestrzennym miasta wzorowano się na starożytności. Centrum miasta stanowił rynek, usytuowany na przecięciu głównych dróg. Miasta powstawały poza obrębem zamku. Bogate miasta też otaczano murem. Wśród stylów architektonicznych można wyróżnić styl romański (przykład Katedra w Notre Dame w Clermont, Katedra w Pizie, kaplica św. Leonarda na Wawelu, Klasztor w Tyńcu)  i styl gotycki  (przykład: katedra Notre Dame w Paryżu, katedra w Kolonii, kościół NMP w Krakowie, katedra św. Wojciecha w Gnieźnie)

Ogrody przyklasztorne – forma ogrodowa pełna była symboli, które odzwierciedlały oczarowanie człowieka światem jako dziełem człowieka. Kompozycję ogrodu determinowała reguła zakonu (cenobijne lub eremickie). Niezależnie od reguły w klasztorach były wirydarze. Wirydarz przypominał starożytny ogród perystylowy, gdyż zakładany był na planie kwadratu lub prostokąta i otoczony krużgankami. Przecinające się pod kątem prostym drogi wyznaczały punkt  centralny akcentowany studnią, fontanną, rzeźbą lub drzewem. Drogi te dzieliły wirydarz na 4 kwatery, obsadzone kwiatami, ziołami o symbolicznym znaczeniu lub trawą. Wirydarz przeznaczony był do wypoczynku i duchowego doskonalenia się, był symbolem niebiańskiego raju. Herbularius inaczej hortus medicus przeznaczony był do uprawy ziół i roślin leczniczych i przyprawowych. Ogród taki otaczał mur, rośliny sadzone były w oddzielnych kwaterach, a w sąsiedztwie był domek lekarza, który zajmował się tymi roślinami. W pobliżu znajdował się szpital do którego przylegał wirydarz przeznaczony dla chorych. W obrębie zabudowań klasztornych znajdował się cmentarz  z regularnie rozmieszczonymi mogiłami między którymi sadzono drzewa owocowe.

Ogrody zamkowe – przeważało znaczenie użytkowe ogrodu nad ozdobną jego funkcją. Ponieważ ze względów bezpieczeństwa zamki były na wzgórzach otoczone murem to powierzchnie ogrodów były niewielkie. Hortus conclusus – ogród zamknięty zwany też ogródkiem różanym, otoczony był murem, przeznaczony do wypoczynku, ze studnią, fontanną, altaną lub ławą darniową.  Rekreację, turnieje rycerskie, wycieczki konne urządzano na łące przyległej do zamku i zwanej łąką kwietną. Była to duża otwarta przestrzeń pokryta murawą, obsadzona drzewami i krzewami z dużą ilością kwiatów
w trawniku.  Przy okazałych zamkach zakładano zwierzyńce – ogrodzone fragmenty naturalnego lasu w których trzymano dzikie zwierzęta.

Ogrody miejskie – powstały poza murami miasta, pełniły funkcję estetyczną i wypoczynkową dla mieszczuchów i zwano je prato.  Były to najczęściej rozległe łąki, przecinane alejami drzew, kanałami  z rzeką lub stawem (przykład Błonia Krakowskie).

 

OGRODY  ARABII

Budowle były bardzo bogato zdobione w ornamenty roślinne (tylko rozetki) i geometryczne, wprowadzono mozaikę, kopuły, sklepienia kolebkowe i wysokie okna. Ogrody sytuowano na spadzistym terenie. Wysoce rozwinięta technika nawadniania utrzymywała bujną roślinność, dzięki wykorzystaniu topografii terenu. Regulując ciśnienie wody zapewniano ciekawe ujęcia wody w formie tryskających kaskad. Ogród miał oddziaływać na duszę i ciało – miał wzbudzać emocje. Geometria była odbiciem ładu, harmonii i raju. Ogrody były symetryczne. Do ogrodu wprowadzono dzikie zwierzęta. Drzewa otaczano szczególną opieką – zwłaszcza cedry. Sadzono również jabłonie, brzoskwinie, palmy daktylowe, figowce, mirty, migdałowce, bukszpan, wawrzyn i róże. Długie sadzawki wypełniała woda i wyrastające z niej grążele i grzybienie.

Najsłynniejsze przykłady to Alkazar (Sewilla) – założony na równinnym terenie wzdłuż dawnej warowni. Ogród złożony jest z 4 części w jednym szeregu. Każda z nich otoczona jest murem i połączona z zamkiem.  Alhambra (Granada) – ogród otoczony murem z czerwonej cegły, sąsiadujący z licznymi krużgankami i marmurowymi kolumnami, pawilonami widokowymi, arkadami i tarasami. Kolejne wnętrza ogrodowe oddzielały bramy z  żywej zieleni. Najsłynniejsze w ogrodach Alhambry są Dziedziniec Lwów a prostopadle do niego usytuowany Dziedziniec Mirtów.

HISTORIA SZTUKI OGRODOWEJ - STAROŻYTNOŚĆ

Krajobrazy charakterystyczne dla poszczególnych epok historycznych związane są ze zmianami
o charakterze kulturowym np. style w architekturze budowlanej, w sposobie planowania miast i wsi, sposobie planowania założeń ogrodowych czy wierzeniach i panującej modzie.

Wraz z przejściem człowieka z wędrownego na osiadły tryb życia,  rozpoczęło się tworzenie pierwszych osad, zagród. Związane to było z jednoczesną uprawą roślin stanowiących wyżywienie. Ludzie pierwotni zjawiska przyrody, pory roku tłumaczyli sobie działaniami bóstw zamieszkujących różne wytwory przyrody i rośliny. Stąd też potężne drzewa, skały, dzikie silne zwierzęta były uosobieniem bogów i podlegały ochronie i czci.

Ogrody starożytnego Egiptu

Okres starożytnego państwa egipskiego datuje się od XXIX wieku p.n.e. do VII wieku n. e. Tego jak wyglądały ówczesne ogrody można się dowiedzieć jedynie z malowideł pozostawionych na ścianach grobowców, gdyż żaden z ogrodów nie dotrwał do czasów dzisiejszych.  Egipcjanie jednak nie stosowali zasad perspektywy więc konieczna jest tu pewna znajomość i umiejętność odczytywania takich obrazów. Egipt jest krajem o klimacie pustynnym, gorącym. Swoje istnienie zawdzięcza tylko Nilowi, stąd zwany jest również „darem Nilu”. Wąski pas pól uprawnych mógł powstać tylko tam, gdzie rzeka przyniosła żyzny muł. To właśnie ona regulowała tryb życia mieszkańców. Egipcjanie opracowali perfekcyjne systemy nawadniania, które pozwalały dostarczać wodę na tereny położone powyżej rzeki. Używali do tego kanałów, grobli, śluz, studni, tam. Dzięki temu można było sprowadzić drzewa, które nie miały szans na zaaklimatyzowanie się w terenach bezpośrednio przylegających do rzeki, z powodu regularnych jej wylewów. Podstawowymi funkcjami jakie miały spełniać drzewa były: owoce, drewno i cień.

Ogrody przydomowe - w centrum ogrodu znajduje się zawsze kanał lub basen. Staw był najczęściej prostokątny lub w kształcie litery T. Był nie tylko elementem ozdobnym, ale służył również do hodowli ryb, ochłody, czy obrzędów kultowych. Na obrzeżu stawu była rabata kwiatowa. Całość otaczał szereg drzew. Układ ogrodu był geometryczny, regularny, otoczony murem, tworząc całkowicie odrębną przestrzeń. Do wnętrza ogrodu i rezydencji prowadził ozdobny portyk w murze
i dziedziniec wejściowy.

 Ogrody przygrobowcowe - decydujące znaczenie dla Egipcjan miało życie pozagrobowe. Życie doczesne było krótkim epizodem, poprzedzającym życie wieczne. Na ścianach malowano drzewa, kwiaty, kanały z ptactwem i roślinami wodnymi, aby dusza mogła cieszyć się tymi widokami. Ponadto w pobliżu grobowca budowano małe ogrody, z palmami i sykomorami, aby zmarły mógł przechadzać się w ich cieniu.

Rośliny - Pierwszym drzewem jakie pojawiło się w malowidłach naściennych i utworach literackich była sykomora. W Egipcie była uważana za drzewo święte. Inne gatunki drzew pojawiające się
w egipskich ogrodach to drzewo figowe, dwa gatunki palm i akacja. Zaraz po drzewach, winorośl stanowiła postawę roślinności egipskich ogrodów. W grobowcu w Beni-Hassan odnaleziono malowidła ukazujące kwadratowe kwatery, w których uprawiano rośliny  m.in. ogórek, tymianek, szałwię i miętę.

Najważniejszym kwiatem wręcz symbolem Nilu był lotos. Kolejną „obowiązkową” rośliną każdego ogrodu był papirus. Obie rośliny stały się symbolami kwiatów w ogóle, podobnie jak sykomora drzew. Inne rośliny występujące na malowidłach to: anemon, mak, oset, trzcina, laur, mirt, tatarak, jaśmin a także chryzantemy i kukurydza.

Ogrody starożytnej Mezopotamii

Okres najlepszego rozkwitu państwa przypada na te same lata co Egiptu. Głównymi  zajęciami ludności były uprawa roli, hodowla bydła, rybołówstwo, handel i rzemiosło. Na bardzo wysokim  stopniu rozwoju  stały Powstawały konstrukcje o zaawansowanej technice inżynieryjnej jak tamy, urządzenia nawadniające, wznoszono przestronne pałace i świątynie otoczone murami obronnymi. Najsłynniejsze założenie to  wiszące ogrody Semiramidy – okrzyknięte jednym z cudów starożytnego świata. Ogrody te składały się z około 100 tarasów, uformowanych na 7 poziomach. Fundamenty składały się z 12 wąskich komór. Budowla była z kamieni ciosowych, a stropy komór zrobione były z palonych cegieł tak masywnych, że z pewnością utrzymywały duże ciężary. Mury i filary miały do 7 m grubości. Każda terasa wnosiła się 5m nad poprzednią i pokryta była kamiennymi kantówkami. Na kantówkach znajdowała się warstwa smoły ziemnej zmieszanej z sitowiem, na którym leżała warstwa palonych cegieł. Spojenia między cegłami były wypełnione gipsem. To wszystko ochraniała przed wilgocią warstwa ołowiu. Na ołowiu była 3-metrowa warstwa ziemi, na której rosły rośliny. Do nawadniania roślin używano wody z rzeki Eufrat, którą dostarczano na poszczególne poziomy za pomocą sieci  wodociągowych. Całość budowli osiągnęła wysokość 22  metrów, szerokość I tarasu 60 m, szerokość II tarasu 30 – 40 m. Zewnętrzne krawędzie tarasów porośnięte były pnączami, które wiły się ku niższym tarasom, tworząc zieloną, stromą górę z drzewami, żywopłotami, krzewami i kwiatami. Wyglądało to jakby unosiły się w powietrzu.

Rajskie ogrody Persji

Powstanie państwa Perskiego datuje się na VI wiek p.n.e. Architektura i sztuka wykazuje powiązania z kulturą asyryjską i egipską. Ogrody zakładano głównie  przy rezydencjach możnowładców. Były to rozległe kompleksy złożone z pomieszczeń mieszkalnych, dużych sal audiencyjnych i rozległych tarasów, na które prowadziły monumentalne schody. Otoczenie pałaców wzbogacały ogrody zwane rajskimi. Ogród był regularny, podzielony na 4 kwatery poprzez osie kompozycyjne, krzyżujące się pod kątem prostym. Miejsce przecięcia osi podkreślano pawilonem ogrodowym, basenem lub fontanną.  Podstawą istnienia ogrodu, jak i samego życia, było źródło wody. Baseny i kanały wyłożone były kolorową  mozaiką . Bogactwa ogrodu dopełniała roślinność. Szczególnie ceniono gatunki o pięknych pachnących kwiatach. Sadzono więc róże, piwonie, granaty, cytryny, pomarańcze, wiśnie, cyprysy, laury i mirty.

W tradycji perskiej i babilońskiej przeciętny człowiek rekompensował ten brak posiadaniem dywanu
z bogatymi motywami ogrodowymi - przysłowiowy "perski dywan"

Ogrody starożytnej Grecji

Plan miasta oparty był na układzie regularnym. Przeważnie był to prostokąt poprzecinany prostopadłymi ulicami. Centrum stanowił prostokątny rynek będący najważniejszym miejscem spotkań publicznych w mieście. Całe miasto otoczone było murem i było jakby małym państwem.
W Grecji  pojawiły się też pierwsze zadrzewienia  uliczne. Ogród stanowił integralną część  miasta
}i architektury budynku. Był geometryczny  o prostej  kompozycji, otoczony z wszystkich stron zabudową. Ogrody posiadały prócz winorośli i drzew oliwnych, rośliny użytkowe zielne i kwiaty.

Ogrody publiczne – były dostępne dla szerokiej rzeszy społeczeństwa. Gimnasion składał się
z  palestry czyli pałacu  z  portykiem oraz gimnazjonu właściwego czyli  ogrodu z boiskiem 
i basenami. Boiska i place otaczane były rzędami bądź alejami drzew, ozdabiano je również statuami zwycięzców. Rosły tam róże, platany,  oliwki, cedry, dęby, wiązy, topole, grusze, jabłonie,  figi, len, szafran, mięta, irysy, lilie, tulipany. Święte gaje – służyły praktykom religijnym. Centrum zajmowała świątynia otoczona kolumnami, zazwyczaj usytuowana na wzgórzu. i obsadzona drzewami. Do rozwoju upraw kwiatowych przyczynił się kult Adonisa, przeniesiony zapewne z Persji. W jego świąteczne dni, kobiety siały nasiona kwiatów lub traw do glinianych mis wypełnionych ziemią, którymi później ozdabiały wyobrażenia ulubieńca Afrodyty. Szybko rosnące rośliny dawały bujną zieleń, potem równie szybko więdły, obrazując wczesną śmierć pięknego młodzieńca. W domach ustawiano ogródki Adonisa, mające symbolizować przemijającą miłość.

Ogrody przy domach prywatnych - Możliwości rozwoju ogrodów przydomowych zależała ściśle od formy domu. Był on zamknięty od ulicy ślepą ścianą z drzwiami wejściowymi i miał niewielki dziedziniec prostokątny w środku, dookoła którego były usytuowane różne pomieszczenia mieszkalne. Największe z nich, stanowiące reprezentacyjną część domu, osłaniał od strony dziedzińca portyk kolumnowy, który później w dalszym  rozwoju domu mieszkalnego przekształcił się w perystyl. Dziedziniec taki  zwano atrium   Przyozdabiano je roślinami  uprawianymi w donicach  Perystyl  to przestrzeń ogrodowa, dziedziniec lub plac otoczony dokoła   portykiem   kolumnowym.   Większość dziedzińców wewnętrznych domów greckich miała posadzkę kamienną, w domach zamożniejszych ozdabiały je rzeźby i rośliny doniczkowe. Czasem w większych i bogatszych domach dziedzińce zapełniały rośliny ozdobne i ogródki kwiatowe.

Ogrody  starożytnego Rzymu

Zabudowa miast jak w Grecji. Pokoju i bezpieczeństwa strzegło wojsko rozmieszczone wzdłuż linii granicznej. Dzięki temu dobrze rozwinięte były drogi i system zarządzania państwem. Wodę do miasta  dostarczano akweduktami. Nowością były też łaźnie publiczne zwane termami. Obok  założeń  pałacowych  i przy domach  prywatnych budowano wielomieszkaniowe bloki  dla biedoty miejskiej.

Ogrody przy domach prywatnych - Dom  na bazie prostokąta oparty był na jednej osi-    kompozycyjnej. W ogrodzie ustawiano rzeźby, fontanny. W bogatych domach był jeszcze jeden  perystyl  ze znacznie większym ogrodem z siecią kanałów wodnych w których hodowano ryby, stawiano małe świątynie czy posągi bogów. Najczęściej sadzono jodły, buki, dęby, platany (ulubione drzewo), sosny, cyprysy, laury, mirty, bukszpan, oleandry, róże, hiacynty, lilie, narcyzy, paprocie, bluszcze, barwinek, chryzantema, figi, wiśnie, grusze, jabłonie i oliwki. Bardzo popularne były strzyżone rośliny. Bardzo popularne były strzyżone rośliny.

Ogrody publiczne – służyły wychowaniu młodzieży, wypoczynkowi i czynnej rekreacji. Nawiązywały do greckich gimnazjonów, sytuowano je w pobliżu term. Znajdowały się tam zaciszne zakątki zwane eksederami służące wypoczynkowi.

HISTORYCZNA ROŚLINNOŚĆ CMENTARZY I TERENÓW PRZYKOŚCIELNYCH

„Każdy cmentarz jest jakby ogrodem, takie w nim mnóstwo drzew, krzewów i kwiatów.
To starannie rozjaśnia mieszkanie śmierci, przystęp daje nadziei”.

Klementyna z Tańskich Hoffmanowa 

                                                                     

Rośliny i przedmioty sztuki od zawsze towarzyszyły zmarłym. Gdy prawie 80 lat temu na terenie królewskiej metropolii w Tebach odkryto grób faraona Tutenchamona, oprócz przedmiotów stanowiących podstawowe wyposażenie grobu znaleziono zasuszony bukiet polnych kwiatów złożony w sarkofagu władcy. W kulturach Słowiańskich roślinność nagrobna podlegała bezwzględnej ochronie. Wierzono, że po pochowaniu ciała dusza zmarłego przechodzi w rośliny wyrosłe na grobie bądź rosnące niedaleko drzewo. Doprowadziły to do zakazu jakichkolwiek zmian w naturalnej florze cmentarnej. Rosnących na grobie kwiatów nie wolno było nie tylko zrywać, ale nawet wąchać. Wiązało się to z wierzeniami, że wszystko, co wyrosło na grobie należało do zmarłego, i że roślinność ta pozostawała w związku ze zmarłym, mogła też tak jak i on (np. szkodliwie) oddziaływać na otoczenie. W średniowieczu istniał zakaz chowania na poświęconych cmentarzach zmarłych, których stracono na szubienicy lub byli ekskomunikowani, zdarzały się więc przypadki, iż trumny z ciałami owych nieszczęśników umieszczano na drzewach.

W czasach reformacji Niemcy, uniezależnieni od władzy Kościoła katolickiego, przestali respektować istniejący wtedy zakaz upiększania grobów roślinnością.
Na cmentarzach pojawiły się różne rośliny, które pełniły ważną rolę symboliczną. Wśród nich sadzono drzewa owocowe i krzewy, przypominające o przemijaniu.

Cmentarz romantyczny przypisywał roślinom różnorakie znaczenia symboliczne. Na grobach najczęściej sadzono róże, lilie, bratki i nieśmiertelniki. Z drzew wybierano lipę, jodłę, świerk, cyprys oraz śliwę. Na grobach często też sadzono powój, barwinek i bluszcz.

Wymagania reguły zakonnej określały w klasztorze formę i miejsce cmentarza, który miał układ regularny wyznaczony symetrycznie rozmieszczonymi mogiłami, między którymi sadzono drzewa głównie owocowe, a całość założenia przybierała formę cmentarza –sadu.

Pod koniec XIX wieku Kościół, który wcześniej zabraniał dekorowania grobów roślinami, zaczął apelować o obsadzanie grobów kwiatami i drzewami ze względów bardzo praktycznych – ich zadaniem było oczyszczać powietrze. Sadzenie na grobach różnych roślin miało u pogan zgoła inne podłoże i znaczenie. Chodziło tu o „umilenie” zmarłemu pobytu w grobie, poprzez otoczenie go roślinami, które zmarły za życia lubił. W przypadku roślin kolczastych chodziło też o odpędzenie złych duchów mogących zakłócić odpoczynek zmarłego.

Trawnikowy typ cmentarzy z zupełnie płaskimi mogiłami przetrwał do dziś
w kulturze anglosaskiej i przyjął się w Stanach Zjednoczonych. Tam trawnik odgrywa zasadniczą rolę. Poszczególne groby, prawie identyczne i często bardzo skromne wyglądają niezwykle estetycznie. Najczęściej są to proste płyty nagrobne umieszczone na poziomie gruntu. Jest to wielki cmentarny trawnik tzw. „lawn cemetery”.

Cmentarze to nieodłączna część aglomeracji miejskiej spełniającej wiele funkcji, w tym także terenów zieleni otwartej. Cmentarze włączono w ciągi pieszych wędrówek stanowiących oazy zieleni. Różnej szerokości aleje i drogi okolone są przez drzewa. Dominują tu gatunki i odmiany o regularnych pokrojach stożkowato-owalnych, kolumnowych czy kulistych. Na skrzyżowaniach alei i dróg sadzi się drzewa wyróżniające się pokrojem lub barwą liści. Dużą wagę przywiązuje się do zagospodarowania terenu wokół kaplic oraz miejsc przechowywania i kremacji zwłok. Są one zwykle oddalone od kwater i otoczone szczególnie bujną roślinnością.

W Polsce ukształtował się odmienny typ cmentarza, pełen kamiennych
i betonowych grobowców, kaplic i rzeźb, oddzielonych od siebie utwardzonymi drogami i przejściami.

SYMBOLE ROŚLINNE RELIGII STAROŻYTNYCH I RELIGII WSCHODU

Życie ludzi w starożytnej Grecji przesiąknięte było kultem bogów. Prawie każdemu z bogów poświęcona była jakaś roślina, którą sadzono wokół świątyń wznoszonych na ich cześć. Drzewa bardzo stare lub szczególnie piękne stawały się często powszechną świętością, jak słynny dąb w Dodonie, który był siedzibą i wizerunkiem samego Zeusa. Podobnej czci doznawały pnie drzew i kloce z grubsza ciosane. Na wyspie Ikaros nieobrobiony pień drzewa nosił imię Artemidy. Mogiły bohaterów otaczano gajem oliwnym lub cyprysowym i pod surowymi karami nie wolno było w nim ułamać nawet gałązki. Chłop grecki przechodząc koło kamienia na rozstajnej drodze, padał na kolana i polewał głaz oliwą.

Ikebana – stara sztuka układania kwiatów również wiąże się z wierzeniami. Ułożenie kwiatów jest ściśle skodyfikowane i symbolizuje 3 płaszczyzny: niebiańską, ziemską i ludzką. Wszechświat wg Germanów podzielony był na trzy poziomy. Przez wszystkie te poziomy przenikało Kosmiczne Drzewo, Słowian był nim jesion, u Słowian - dąb.

            Cis w starożytnej Grecji był uważany za drzewo śmierci, robiono z niego wieńce nagrobne a u Słowian igliwiem posypywano podłogę izby, w której spoczywał zmarły czekający na pochówek.

            Cyprys u starożytnych Rzymian był symbolem żałoby i śmierci, gdyż po ścięciu nigdy nie odrastał. Jego gałązek używano przy pogrzebach, sadzono go też przed drzwiami, gdy któryś z domowników umarł. W Chinach nasiona cyprysu łączono z zasadą jang – ich spożycie dawało długowieczność.

            Dąb czczony w starożytnej Grecji. Jako drzewo święte poświęcone było Zeusowi i Apollinowi. Dodona – najdawniejsze siedlisko wyroczni greckiej, pyszniła się całym gajem świętych dębów pełniących rolę wróżbitów. Z szumu ich liści kapłani odczytywali wyroki boskie. U Germanów dęby poświęcano Donarowi – bogu burz i grzmotów. Dęby czciły też ludy bałto-słowiańskie i celtyckie.

             W mitach greckich jesion posłużył Zeusowi do stworzenia ludzi o sercach twardych jak kamień, miłujących wojny. U Słowian jesion służył jako drzewo kultowe: sen pod nim był bezpieczny, bo omijały go węże, a drzewo przeznaczone na trumny pozwalało duchowi uzyskać spokój.

            Sosna była u różnych ludów drzewem świętym. Szczególną czcią otaczano
ją w Chinach, Japonii, Grecji, Rzymie.

            W mitologii greckiej topola jest często wymieniana i poświęcona Hadesowi – bogowi krainy zmarłych. Ponieważ w owych czasach ludzie przekonani byli, że topola rośnie w krainie zmarłych, często sadzono ją na cmentarzach i przy pomnikach.

            Wawrzyn – symbol nieśmiertelności. Poświęcony Apollinowi, uchodził za symbol zwycięstwa i tryumfu. W starożytności dekorowano nim głowy zwycięzców, bohaterów, ale też z niego wykonywano wieńce nagrobne.

            W starożytnej Grecji jodła poświęcona była Artemidzie i Dionizosowi. Starożytni Rzymianie, którzy przejęli od Greków bogów, wierzenia i praktyki magiczne, otrzymali też ugruntowany kult jodły. Wróżyli więc z szumu jodeł i z cieni na ich pniach. Sen pod jodłą uznawali za objawienie woli bogów.

            Oliwka - w Grecji poświęcona Atenie uchodziła za symbol duchowych sił i poznania. Ponieważ dostarczała oliwy do lamp oliwnych przez to pozostawała w związku ze światłem. Symbolizowała oczyszczenie dzięki czyszczącej mocy oleju a płodność i siły życia, gdyż należy do drzew długowiecznych.

            Figowiec indyjski zwany też „drzewem Bo”. Wg legendy pod nim Gautama doznał oświecenia i został Buddą. Pielgrzymki do dziś odwiedzają potomka tego świętego dla buddystów drzewa we wsi na południe od miasta Goja.

            W dawnych wiekach uważano mirt za roślinę bogów zwłaszcza bóstw płodności, miłości i śmierci. W Grecji byli to Afrodyta, Demeter, Apollo i Hades, w Rzymie – Wenus, w Asyrii i Babilonie Isztar. W przeciwieństwie do wawrzynu, który zdobił zwycięzcę po krwawej walce, wieniec mirtu był symbolem zwycięstwa uzyskanego bez rozlewu krwi.

            Kwiat wiśni w religiach Japonii oznacza czystość, piękno, szczęście, niesiony przez wiatr jest symbolem idealnej śmierci.

            Granat jako owoc o wielu nasionach jest symbolem płodności, przez co
w Grecji poświęcony był Demeter, Herze i Afrodycie.

Bukszpan – w starożytności poświęcony Hadesowi i Kybele; jeszcze dzisiaj roślina zmarłych i zarazem symbol nieśmiertelności. Jako roślina skórzasta i twarda jest symbolem nieśmiertelności.

Akacja – ze względu na trwałe drewno uchodziła za symbol niezmienności.
U wolnomularzy jest symbolem czystości, nieśmiertelności i wtajemniczenia.

Róża symbolizowała niezniszczalność, cnotę, tajemnicę; była atrybutem Afrodyty. Czerwona była symbolem miłości i czci dla zmarłych. W starożytnym Rzymie urządzano święto róż a jednym z ważniejszych elementów obchodów tego święta było przystrajanie grobów wieńcami z róż.

U mahometan róża - szczególnie biała jest symbolem wiary w Allacha. Jak głosi legenda Mahomet przez całe swe życie żył skromnie w ubogich warunkach w małej glinianej chatce” której na pewno nie otaczały róże. Ale ludowa fantazja mistyków islamskich każe wierzyć, że właśnie na posłaniu z płatków róż został on przeniesiony
w cudowny sposób z Mekki do Jerozolimy, skąd wzniósł się do siódmego nieba”. Obecnie wokół słynnego meczetu al-Aksa na pamiątkę proroka i chwałę Allacha rosną róże, ale wyłącznie o białych kwiatach, symbolizując krople potu wylane przez Mahometa zmęczonego podróżą do Jerozolimy. W różnych kulturach dla uczczenia szczególnych gości wysypywano ścieżki powitalne płatkami z róż – nie jest to natomiast możliwe u wyznawców Allacha, gdyż róża jest dla nich duchowym symbolem: żaden mahometanin nie zostawi płatka róży na ziemi; podniesie go i złoży w spokojnym miejscu. W tym pochyleniu się wyznawców Allacha nad płatkiem róży jest obraz pokory i szacunku dla wiary. Zasady islamu nie pozwalają na używanie w sztuce postaci, obrazów; można używać wzory geometryczne i abstrakcyjne. Jedynym wyjątkiem jest rozeta różana. Jej piękno towarzyszy wspaniałościom meczetów, pałaców i całej kulturze islamu. Warto nadmienić, że róża czerpie swój „pogrzebowy” rodowód już od tzw. przedklasycznej starożytności. Składanie umarłemu w darze róży zostało zapoczątkowane prawdopodobnie przez Rzymian, którzy zastąpili krwawe ofiary składane za zmarłych tym mniej barbarzyńskim zwyczajem. W pałacu w Knossos, mieście uważanym dziś za wielką nekropolię starożytnych Kreteńczyków, pomieszczenie królowej ozdobione jest fryzami z róż. Kaplice pogrzebowe kościołów gotyckich często posiadają motywy róży na sklepieniach. Także miejsca gdzie chowano zmarłych od średniowiecza coraz częściej nazywano ogrodami różanymi.

Lotos występuje jako popularny motyw dekoracyjny w sztuce egipskiej, charakterystyczny jest dla kolumn zwanych lotosowymi. Był on atrybutem różnych bóstw, wykorzystywano go w  rytuałach pogrzebowych i ofiarnych. Był też używany w malarstwie ściennym i na papirusach, znany w sztuce Indii w głowicach i bazach kolumn oraz podstawach tronu Buddy i Brahmy. W buddyzmie i hinduizmie pąk lotosu pływający na prawodach uchodził za symbol całości wszystkich jeszcze nierozwiniętych możliwości przed stworzeniem świata; otwarty kwiat lotosu jest symbolem stworzenia. Żaden inny kwiat nie jest też tak często przywoływany, gdyż w codziennej modlitwie ok. 600 milionów wyznawców buddyzmu powtarza: „ o skarbie w kwiecie lotosu”, mając na myśli Buddę. Dużego znaczenia nabiera fakt, że korzenie lotosu tkwią głęboko w mule, z którego wyrasta najczystszy w religii Wschodu kwiat – symbol wszechświata, świętości, wieczności, nirwany, doskonałości, ciągłego odradzania się i kobiecego piękna. Kwiaty różowe wyrażają ciągłe dążenie do doskonałości a białe – wyzwolenie się z pragnień ziemskich. W Egipcie oznaczał stworzenie świata i poświęcony był Ozyrysowi i Izydzie. Wg islamu lotos rośnie w siódmym niebie po prawicy Boga.

Jemioła przez celtyckich druidów uważana za dar nieba. W pierwszy dzień nowego roku kapłan ścinał ją złotym sierpem i niósł w uroczystym pochodzie. W nordyckich krajach powstał zwyczaj zawieszania jemioły u sufitu na Boże Narodzenie, aby odpędzała od domu uroki i demony. W starożytnej Grecji gałązką jemioły posługiwała się Prozerpina do otwierania bram Hadesu.

Lilia od starożytności ma duże znaczenie w symbolice i ceremoniałach religijnych różnych narodów. U Rzymian była symbolem nadziei; Grecy poświęcili ją Herze, Afrodycie, Artemidzie, a Zeus zasiadał na tronie ozdobionym białymi liliami.

W dobie romantycznej wierzono, że bluszcz symbolizuje życie, które nie przemija, był znakiem nieśmiertelności, zmartwychwstania, wierności, przyjaźni oraz przywiązania. Roślinę tę przypisywano starożytnym bogom: w Egipcie – Ozyrysowi, w Grecji – Dionizosowi, Apollinowi, Atenie; w Rzymie Saturnowi. Druidzi stawiali ołtarze pod drzewami obrośniętymi bluszczem i wieńczyli swe głowy tą właśnie rośliną. W Grecji dawano go oblubieńcowi w czasie wesela. Z racji potrzeby opierania się na czymś, bluszcz niejednokrotnie był też kobiecym symbolem.

Bambus – kolanka, poszczególne odcinki i strzelistość bambusa symbolizują
w buddyzmie drogę i pojedyncze stopnie rozwoju duchowego.

Bób – pokryte czarnymi plamami kwiaty uchodziły za symbol śmierci, jego nasiona zaś łączono z płodnością (embriony). Ofiary z bobu składano też przy pracy w polu i przy żniwach; podczas wesel i pogrzebów.

Chryzantema w Chinach i Japonii symbol szczęścia i długiego życia.

Fiołek - u Greków był atrybutem Ateny. W starożytnej Grecji fiołki były kwiatami obrzędowymi przy ceremoniach pogrzebowych.

 Grzyb w starożytnych Chinach był symbolem długiego życia. W okolicach Afryki i Syberii interpretowano go jako symbol duszy ludzkiej.

Narcyz – w Grecji symbolicznie łączono go ze snem i sadzono na grobach na znak pokrewieństwa śmierci i snu. U Arabów ze względu na jego prostą łodygę jest porównywany do człowieka prawego, działającego zgodnie z przykazaniami Boga.

Pszenica - w starożytnej Grecji kłos jako owoc macierzyńskiego łona ziemi symbolizowała owoc ludzkiego ciała, była symbolem Demeter. W Egipcie rosnąca pszenica oznaczała zmartwychwstającego Ozyrysa.

Rozmaryn znany był już w starożytnym Egipcie i znajdowany przy mumiach. Używano go też do wykonywania wieńców. W średniowieczu nabrał znaczenia obrzędowego, uważano go za symbol miłości, wierności i śmierci. W niektórych krajach germańskich noszono jego gałązki podczas pogrzebów.

             Werbena lekarska - w Egipcie zwano ją „łzami Izydy” i spalano podczas obrzędów świątecznych ku czci tej bogini. Wiązkę werbeny składano zawsze na ołtarzu Jowisza.

Losy człowieka silnie zrosły się z drzewem i to nie tylko w użyciu drewna na zaspokojenie potrzeb bytowych, ale w jego stosunku do tradycji i historii. Stąd od dawna uznawane są walory zarówno pomnika przyrody, jak i zabytkowej drewnianej architektury poczynając od chałupy z czerwonej sosny, przez dwór, aż po modrzewiowy kościółek wśród starych, pięknych lip.